نوعی گوزن نایاب از دهه ها جنگ در افغانستان جان سالم بدر برده است

زلمی حبیب یک بوم شناس وابسته به “جامعه محافظت از حیات وحش” به همراه یک تیم تحقیق و راهنمای منطقه در ولایت تخار در شمال کشور در زمستان سرد سال 2013 در حال گشت زنی هستند. آنها از میان بوته زارهای انبوه با اسب هایشان آرام آرام پیش می روند تا بتوانند این مناطق را برای وجود نوعی جاندار نادر بررسی کنند.

ناگهان، آنها متوجه حرکت جانوری در میان نی زارها می شوند. یکی از راهنماها فریاد می زند: “نگاه کنید، نگاه کنید، گوزن باختر!”

محیب سرش را به طرف اشاره راهنما بر می گرداند و آن منظره زیبا و باور نکردنی را می بیند! یک گوزن باختر ماده، احتمالا 2 یا 3 ساله، که به سرعت از جلوی چشمان آنها می گریزد.

محیب گفت “شاید 30 تا 35 متر با ما فاصله داشت. آنقدر سریع این منظره زیبا اتفاق افتاد که فرصت گرفتن عکس را به ما نداد.”

اما همین یک نگاه سریع و کوتاه به این حیوان کافی بود تا شایعه ای غیر محتمل را تایید کنند. «گوزن باختر»، که پیش از این گفته می شد طی دهه ها جنگ و درگیری نسل اش در افغانستان منقرض شده، به طور اعجاب آوری جان سالم بدر برده است.

محیب گفت “واقعا حیرت آور بود، بعد از 40 سال، می توانیم تایید کنیم که نسل این حیوان در افغانستان منقرض نشده است. ”

زلمی محیب دانشجوی دوره دکترای دانشگاه ماساچوست آمریکا به هافینگتون پست گفت “ما پس از دیدن این منظره زیبا، همدیگر را در آغوش گرفتیم و به یکدیگر تبریک می گفتیم. لحظه ای پر هیجانی بود. رو به دیگر اعضای تیم کردم و گفتم: خب بچه ها… این هم همان چیزی است که دنبالش بودیم. بیایید جشن بگیریم.”

محیب می گوید با پیدا شدن این گوزن، طبیعت می خواهد به ما بگوید که تا چه اندازه در مقابل تخریب های انسان سرسخت و مقاوم است، و همچنین منادی امید برای آینده حفاظت محیط زیست کل افغانستان است، کشوری که مسایل مرتبط با محیط زیست آن سال هاست جای خود را برای دیگر موضوعات داده است.

محیب افزود “بعد از سال ها بی ثباتی، تیراندازی ها، بمب گذاری ها و جنگ ها، سخت است که توقع داشته باشیم که گونه های مختلف جانوری جان سالم بدر برده باشند. اما این جاست که می فهمیم که حیوانات چه موجودات منعطفی هستند. این موجود به ما امید داد. امید بسیاری داد. امید برای حفاظت. این گوزن به ما می گوید که هیچ وقت برای شروع دیر نیست.”

لازم به ذکر است که چند هفته پیش از اینکه محیب و تیم همراهش به این تحقیق بروند و شاهد وجود این گونه جانوری باشند، آنها شایعات بسیاری از ساکنان محلی شنیده بودند که گوزن باختر، بزرگترین گوزن افغانستان، در مناطقی از ولسوالی درقد ولایت تخار دیده شده است.

ولی محیب و تیم همراه او، پیش از رفتن به ولسوالی درقد، مطمئن نبودند که این حیوان را بیابند و می گفتند که نسل این حیوان در طول این سالها منقرض شده است.

لازم به ذکر است که از زمان حمله شوروی به افغانستان در دهه 70 میلادی، تا چند سال پیش عملا هیچ سازمانی برای حفاظت از حیات وحش در افغانستان وجود نداشت.

محیب گفت “افغانستان طی این سال ها اولویت های دیگری داشت. بنابراین، برای دهه ها هیچ اطلاعاتی از جمعیت حیات وحش نداشتیم.”

اما پس از اینکه دولت طالبان در سال 2001 سقوط کرد و صلح و آرامش کم کم به افغاستان بازگشت، در سال 2005 بدستور حامد کرزی رئیس جمهوری وقت کشور، اولین مرکز ملی حفاظت از محیط زیست تاسیس شد؛ در واقع این نهاد اولین نهاد در افغانستان است که تاسیس می شود. یک سال پس از این، اولین انجمن حفاظت از حیات وحش به عنوان زیر مجموعه ای برای اداره ملی حفاظت از محیط زیست تاسیس شد.

پیتر زاهلر رئیس بخش آسیای مرکز “جامعه حفاظت از محیط زیست” (WCS) روز گذشته (پنجشنبه) گفت “هنگامی که این نهاد در افغانستان تاسیس شد، خلاء اطلاعاتی 30 ساله ای وجود داشت. مردم نمی دانستند که چه چیزی باقی مانده است، و یا اگر کلا چیزی باقی مانده است و یا خیر. بنابراین، بسیار ضروری بود تا این اطلاعات اساسی و پایه ای را دوباره خلق کنیم.”

بدین ترتیب، محققان انجمن حفاظت از حیات وحش به شمول محیب زلمی شروع به تحقیقات میدانی و ارزیابی اطلاعات شان کردند، و به دنبال گونه های جانوری متنوع به شمول بزکوهی، یوزپلنگ و گوزن باختر به راه افتادند.

گوزن باختر که زیر مجموعه نوعی گوزن است و معمولا در مناطقی از آسیای مرکزی یافت می شود، به شدت نظر این محققان را به خود جلب کرده بود.

اما برای دهه ها، هیچ اطلاعات رسمی در خصوص وجود این نوع گوزن در افغانستان وجود نداشت. آخرین باری که تعداد این نوع گوزن را در افغانستان تخمین زده بودند، مربوط به دهه 70 میلادی می شود که در آن موقع، تنها 120 راس از این نوع گوزن در افغانستان وجود داشت. در سالهای پس از آنان، مجاهدین دقیقا در همین مناطقی که زمانی گوزن باختر می چرید با سربازان شوروی در جنگ بودند. از سوی دیگر، جنگل زدایی و شکار گسترده حیوانات نیز سبب شد که این نوع گوزن به شدت مورد تهدید قرار گیرد.

محیب گفت چندین تیم تحقیق در سال های 2007 و 2008 به منطقه برای یافتن این نوع گوزن اعزام شده بودند، اما هیچ یک نتیجه ای کسب نکردند، تا اینکه این محققان بار دیگر و پس از اینکه ساکنان محلی از وجود این حیوان در تخار صحبت می کردند دچار تردید شده و آماده تحقیق دوباره در این مناطق شدند.

محیب افزود “اعتقاد بر این بود که گوزن باختر در افغانستان منقرض شده است. انجمن محافظت از حیات وحش کاملا مطمئن نبود که بتواند گوزن باختر را بیابد.”

اما زمانی که این تیم برای تحقیق به منطقه رسید، مدفوع و رد پای این حیوان را در مناطق مختلفی یافت، تا زمانی که در آن صبح فراموش نشدنی در سوم دسامبر سال 2013 (12 عقرب 1392) اعضای تیم خود حیوان را با چشمانشان دیدند.

یکی از محققان همسفر با محیب می گوید که در حال حاضر غیر ممکن است تعداد دقیق این نوع گوزن را که در افغانستان زندگی می کنند تخمین زد.

یافته ها و گفته های این تیم چند ماه بعد، در یک نشریه بین المللی وابسته به “انجمن حفاظت از حیات وحش” به چاپ رسید.

به گفته این محققان، تلاش های زیاد شوروی سابق در راستای حفاظت از حیات وحش و بویژه گوزن باختر، سبب شد تا جمعیت این حیوان از 400 راس در دهه 60 میلادی تا حدود 1900 راس در سال 2011 برسد.

گفتنی است که در حال حاضر اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت گونه گوزن باختر را در خطر انقراض نمی داند، اما تاکید دارد تا این نوع گوزن در طبقه بندی مشخص خود قرار بگیرد تا از آسیب های احتمالی به ان جلوگیری شود.

محققان می گویند که تلاش های حفاظتی باید در افغانستان به شدت در نظر گرفته شود تا بتوان این حیوان را در خانه خود اش بار دیگر مستقر کرد.

طرفداران حفاظت از محیط زیست همچنان با چالش های فراوانی در افغانستان مواجه هستند. بی ثباتی بار دیگر به ولسوالی درقد بازگشته و شورشیان طالبان بار دیگر در این مناطق با نیروهای امنیتی درگیر شده اند.

در میان این درگیری ها و اتفاق ها، حفاظت از حیات وحش موضوعی است که کمتر کسی به آن ارزش می گذارد.

محیب می گوید “بسیار سخت است که ساکنان محلی را متقاعد کنیم که چرا این کار را انجام می دهیم. مردم از من می پرسند: در کشوری که مردم به جان انسان ها اهمیت نمی دهند! چطور توقع داری که من به حیوانات توجه کنم؟”

اما در کل، تلاش های طرفداران حفاظت از محیط زیست در افغانستان موثر و با موفقیت بوده است.

برای مثال، با وجود درگیری های همیشگی، محققان موفق شده اند تا چندین گونه جانوری نایاب را در سال های اخیر کشف کنند. در سال 2011، انجمن حفاظت از حیات وحش گفت که این سازمان چندین گونه نادر و بومی جانوری به شمول خرس سیاه آسیایی، گرگ خاکستری و پیشک وحشی را در مناطق دور افتاده ولایت نورستان کشف کند.

این انجمن همچنین توانسته است که ردی از یوزپلنگ در افغانستان بگیرد و ان را کشف کند. تاکنون این سازمان چهار قلاده یوزپلنگ را در افغانستان علامت گذاری کرده و به طور محلی از آنها نظارت می کند.

پیتر زاهلر رئیس بخش آسیای انجمن حفاظت از حیات وحش که برنامه حفاظت از حیات وحش را در سال 2006 در افغانستان طراحی و اجرا کرد می گوید دولت افغانستان تاکنون نقش بسیار مهمی را برای تلاش های حفاظت از حیات وحش انجام داده است. در سال 2009، افغانستان اولین پارک ملی اش را با نام بند امیر در ولایت بامیان نام گذاری کرد. دو سال بعد، دومین پارک ملی افغانستان که خانه ای برای گونه های جانوری شگفت اوری مانند بزکوهی، یوزپلنگ/پلنگ برفی و گوسفند مارکوپولو می باشد با نام پارک ملی واخان در ولایت بدخشان افتتاح شد.

زاهلر می گوید “دولت افغانستان در واقع نقش بسیار مثبتی در این تلاش ها داشته است. دولت افغانستان به این حقیقت پی برده است که مدیریت منابع طبیعی مهمترین بخش ایمنی و امنیت یک کشور می باشد.”

زاهلر و محیب می گویند “داستان افغانستان به ما چیزهای بسیاری در خصوص حفاظت در حین جنگ یاد می دهد.”