محمد صادق خان، خلیلزاد پاکستان
سیاست پاکستان در افغانستان جدی، پی‌گیرانه و پخته است. ازین‌رو سیاست‌مداران افغان باید به ابراز بیزاری و لعن در برابر دخالت‌های آن کشور اکتفا نکنند، بلکه بکوشند از چند و چون آن مطلع شوند، و از جنبه‌های مثبت‌اش بیاموزند. درین نوشته می‌کوشم ضمن معرفی یکی از افراد کلیدی سیاست پاکستان در افغانستان، نشانه‌هایی از آن سه صفت سیاست پاکستان (جدیت، پی‌گیری و پختگی) را با شما شریک کنم.
سیاست آن کشور در قبال افغانستان جدی است، چون این کار را از طریق نهادها انجام می‌دهند. دانشگاه‌ها، مراکز تحقیق، انستیتوت‌ها و دفاتر ویژه‌ی مطالعه و تحقیق در امور افغانستان دارند، و نیز اردو و استخبارات بسیار باصلاحیت دارند. تنها مرکز مطالعات افغانستان (ای‌اس‌سی) و انستیتوت مطالعات استراتیژیک (آی‌اس‌اس‌آی) بیش از کل وزارت اطلاعات و فرهنگ، وزارت خارجه و وزارت اقتصاد افغانستان تحقیق و مطالعه درمورد کشور ما انجام داده اند. به ویب‌سایت‌های هرکدام از نهادهای یادشده سر بزنید، متوجه تفاوت‌شان می‌شوید. انستیتوت مطالعات استراتیژیک آن کشور از سال 1973 تاکنون فعالیت نموده است و یکی از بخش‌های مهم‌اش “شعبه‌ی افغانستان و آسیای میانه” است. مرکز مطالعات افغانستان، از نام‌اش پیداست که کار دیگری غیر از تحقیق درمورد افغانستان ندارد.
از برکت همین برخورد استراتیژیک و “دانشمندانه” پاکستان توانسته است، پست‌وبلندی‌های رابطه‌اش را با افغانستان بسیار زیرکانه مدیریت کند. مثلاً آنان در کنار تربیت نیروهای جهادی و طالب، هزاران کادر تحصیل‌کرده را در رشته‌های مختلف در دانشگاه‌های خود تربیت کرده و وارد بازار سیاست، اقتصاد و فرهنگ کشور ما نموده اند.
گفتیم سیاست پاکستان پی‌گیرانه است. محمد صادق خان، نماینده‌ی خاص دولت پاکستان در امور افغانستان یکی از نمونه‌های این سیاست پی‌گیر است. صادق خان در بیست سال گذشته، تقریباً همیشه در میان هیات‌های سیاسی و اقتصادی پاکستان در کابل دیده شده است. حکومت‌های پاکستان هر چند سال تغییر می‌کرد ولی تعدادی از چهره‌ها از جمله محمد صادق خان دایم اینجا دیده می‌شدند.
صادق خان، باشنده‌ی اصلی ولسوالی صوابی ایالت پشتون‌خواست. او درین سه رشته تحصیل کرده است: 1) علوم سیاسی در دانشگاه پیشاور، 2) روابط بین‌الملل در دانشگاه کلمبیا، نیویارک، 3) مطالعات دفاعی و امنیتی در دانشگاه دفاع ملی، اسلام‌آباد (این سومی را به‌یاد داشته باشید).
در واقع محمد صادق آدم سیاسی امنیتی است که برای منافع اقتصادی پاکستان و بخصوص منافع اقتصادی نخبگان نظامی و امنیتی آن کشور کار می‌کند. از آنجایی که در پاکستان کسانی که در امور امنیتی از جایگاه بالا برخوردارند در اقتصاد نیز دخیل می‌باشند، آقای صادق خان نیز در دسترخوان مالی و اقتصادی انحصاری آن کشور دست دارد و از جمله رییس هیات مدیره و مدیر عامل شرکت‌های سِید (آس‌آی‌دی گروپ آف کمپنیز) می‌باشد.
آقای خان از سال 2008 تا 2014 سفیر پاکستان در افغانستان بود. ازانجایی که خان دانشگاه امنیت ملی را خوانده، کارش در افغانستان تنها دپلوماتیک نبوده بلکه صلاحیت‌های ویژه‌ی امنیتی نیز داشته است. این را وظیفه‌ی بعدی او- سکرتر امنیت ملی (سکرتری نشنل سکیورتی دیویژن)- واضح می‌کند که بالاترین مقام ملکی در شورای امنیت ملی آن کشور است و امتیازات‌اش معادل جنرال سه ستاره می‌باشد. برای درک اهمیت عضویت درین شورا خوب است بدانیم که رییس آی‌اس‌آی، روسای نیروهای زمینی و هوایی و بحری پاکستان نیز عضویت آن را دارند.
ازانجایی که نیروهای اردو، استخبارات و کادرهای وابسته‌ی‌شان در دولت ملکی سیاست، امنیت و اقتصاد را باهم مدیریت می‌کنند صادق خان در تعقیب منافع اقتصادی پاکستان در افغانستان و آسیای میانه نقش رهبری کننده دارد. او تلاش دارد تا افغانستان را شامل سی‌پک (چاینا-پاکستان اکانومیک کاریدور) بسازد. چین برای سی‌پک مبلغ 60 میلیارد دالر تعهد کرده است که برای اعمار زیرساخت‌ها در پاکستان مصرف می‌شود. بخشی ازین پول قرضه است. حال صادق خان می‌کوشد افغانستان امارتی را نیز به این دهلیز بکشاند. (قبل ازان‌که ادامه‌ی متن را بخوانید، یادآور می‌شوم که صادق خان را نباید قهرمانِ تنها و متفکر فوق‌العاده تصور کنیم. او بازیگر مهم در یک حلقه است. سیاست پاکستان و هر دولت یا نهاد پخته بر سیستم و نهاد استوار است. قدرت صادق خان از تیم و سیستمی سرچشمه می‌گیرد که او را حمایت می‌کنند.)
صادق خان درباره‌ی اهمیت اقتصادی افغانستان برای پاکستان در مصاحبه‌ای سال قبل گفته بود که این دو کشور نیازهای اقتصادی متقابل دارند و این نیازها را به دو بخش عمده دسته‌بندی کرده بود:
1. افغانستان باید امنیت آب پاکستان را تامین کند. به گفته‌ی صادق خان، 10 درصد آب حوزه‌ی اندوس از حوزه‌ی آبی کابل می‌آید و افغان‌ها باید کاری نکنند که به جریان این آب خلل وارد شود. او گفته بود که در عوض پاکستان امنیت غذایی افغانستان را تضمین خواهد کرد و مواد خوراکی به آن کشور صادر خواهد نمود.
2. افغانستان باید به تامین امنیت انرژی پاکستان کمک کند، یعنی انتقال انرژی را از آسیای میانه به پاکستان تسهیل نماید. به گفته‌ی او پاکستان در عوض به استخراج معادن افغانستان کمک خواهد کرد و حاضر است نیروهای متخصص به افغانستان اعزام کند و نیز افغان‌ها را در کار استخراج معادن آموزش بدهد.
صادق خان این روزها نقش خلیلزاد پاکستان را برای افغانستان بازی می‌کند. او با روس‌ها، چینی‌ها و نمایندگان کشورهای آسیای میانه برای طالبان مذاکره می‌کند. با مخالفان طالبان و سیاست‌مداران سابق دیدار می‌نماید تا آنان را تشویق به همکاری کند. اخیراً همتایان چینی و روس خود را گرفته به افغانستان رفته بود تا با مقامات طالبان دیدار و گفتگو کنند. برای درک اهمیت نقش او خوب است بدانید همتای روسی او کابلف است. بخش اردوی صدای امریکا بتاریخ 11 جون 2020، هنگامی که تازه صادق خان به پست نماینده‌ی خاص پاکستان در امور افغانستان تعیین شده بود، به نقل از میرویس یاسینی نماینده‌ی سابق پارلمان افغانستان نوشته بود {در شرایطی که زلمی خلیلزاد به نمایندگی از امریکا با طالبان و حکومت افغانستان کار می‌کند} نمایندگی محمد صادق از پاکستان می‌تواند نتایج مثبت به‌بار آورد. میرویس یاسینی درواقع او را حریف خلیلزاد در مذاکرات صلح دانسته بود. این سخن یاسینی، کسی که سال‌ها در پاکستان زندگی و سیاست کرده و کسانی او را متهم به داشتن روابط ویژه با پاکستانی‌ها کرده‌اند، نقش کلیدی صادق خان را در هدایت تیم مذاکراتی طالبان برملا می‌کند. اگر یادتان باشد، هیات طالبان در فاصله‌ی گفتگوهای قطر برای مشوره به پاکستان می‌آمدند. صادق خان احتمالاً یکی از افراد محدودی بوده که پشت پرده با این هیات دیدار می‌کرده‌اند و آنان را مشوره و هدایت می‌داده‌اند.
غیر از یاسینی، از دیگر سیاست‌مداران ارشد افغانستان نیز در تمجید نقش صادق خان سخنانی در رسانه‌ها درز کرده است. از جمله کرزی در سال 2012 به کنایه او را جانشین وایسرای بریتانیای کبیر خوانده بود. داستان ازین قرار است که صادق خان در سال 2012 کمپلکس دپلوماتیک پاکستان را در کارته پروان ترمیم و بازگشایی کرده بود. این کمپلکس شش هکتاری در آغاز به دستور لارد کورزن وایسرای معروف بریتانیا در هند ساخته شده بود و محل اقامت و کار نماینده‌ی خاص، دپلومات‌ها و جاسوسان بریتانیا در اواخر حضور آن کشور در شبه قاره‌ی هند بود و پسان‌ها به پاکستان میراث رسید. بعدها در جنگ‌های داخلی دهه‌ی نوزده‌صدو نود میلادی ویران شد و صادق خان آن را دوباره آباد کرد. کرزی وقتی پس از بازگشایی آن کمپلکس صادق خان را دیده بود به او گفته بود: “می‌بینم که به جایگاهِ ویسرایی خود نقل مکان کرده‌اید.”
صادق خان به احتمال زیاد ازین کنایه بدش نیامده و آن را با رسانه‌های پاکستان شریک کرده بود تا در ویب‌سایت “دی اکسپرس تربیون” نشر شود و ما امروز آن را باهم قصه کنیم.
در دو سال اخیر که جریان تحولات سیاسی در افغانستان سرعت گرفته است، هرجا هیات بلندپایه‌ی نظامی، اقتصادی و دپلوماتیک پاکستان دیده شود، صادق خان در صدر یا در حاشیه‌ی آن حضور دارد. پارسال وقتی جنرال قمر جاوید باجوه به دیدار اشرف‌غنی و عبدالله رفت، صادق خان همراهش بود. رییس آی‌اس‌آی را نیز او در دیدارهای کابل‌اش همراهی می‌کرد. دیروز وقتی وزیر خارجه‌ی پاکستان همراه با رییس سابق آی‌اس‌آی به کابل آمدند، صادق‌خان در کنار هیات طالبان برای پذیرایی آنان ایستاد بود و خوش‌آمدید می‌گفت.
نکته‌ی آخر این که گفتیم سیاست پاکستان در قبال افغانستان پخته است. به پسوند خان در نام این سه نفر کلیدی دپلوماسی پاکستان توجه کنید: عمران خان صدر اعظم، صادق خان نماینده‌ی خاص پاکستان در امور افغانستان، و منصور احمد خان سفیر پاکستان در کابل.
خان نام دوم پشتون در پاکستان است. ازانجایی که در افغانستان علیه پنجابی‌ها بسیار تبلیغ شده و پاکستان را معادل پنجاب می‌خوانند، رهبری آن کشور با خان‌هایش به سراغِ افغانستان آمده است. این ترکیب نکته‌ی دیگری را نیز به ما می‌گوید: ناسیونالیزم پاکستان نیرومند‌تر و فراگیرتر از افغانستان است. هیات حاکم در میان اقوام مختلف آن کشور نفوذ جدی دارد، از جمله کادرهای باصلاحیت پشتون در اردو، استخبارات و دپلوماسی آن کشور بسیارند. در پاکستان منافع ملی با منافع قومی پنجابی‌ها گره خورده ولی محدود به آن نمانده است. آن‌جا چتر منافع ملی فراتر از هویت پنجابی و منافع قومی پنجابی‌ها گسترده شده است و هیات سه نفره‌ی پنجابی چون غنی + فضلی + محب از یک منطقه (مشرقی) یک قبیله‌ی (غلزایی) یک قوم (پشتون) برای مدیریت کشور شاید در تاریخ پاکستان شکل نگرفته باشد. در پاکستان پنجابی‌ها علیه زبان اردو قیام نکرده‌اند و بخاطر تثبیت جایگاه زبان پنجابی کمر به تخریب اردو نبسته‌اند، بلکه به اردو همچون گنجینه‌ی ملی نگاه می‌کنند، آن را آموخته و از خود ساخته‌‌اند، و از طریق آن حس هویت جمعی نسبتاً نیرومند به گروهِ بزرگی از ساکنان آن سرزمین داده‌اند. تبعیض در پاکستان بخصوص علیه پشتون‌ها و بلوچ‌ها عمیق و جدی است، و جامعه‌ی پاکستان از رفاه و عدالت بسیار فاصله دارد. اما تبعیض و بی‌عدالتی نیز در آن کشور مثل افغانستان کودکانه و قرون وسطایی نیست، بلکه مدرن‌تر و پخته‌تر است.
یونس نگاه
