طالبان و کشورهای مسلمان آسیای میانه؛ تهدید یا فرصتی برای توسعه اقتصادی؟(بخش اول)

همسایگان آسیای مرکزی افغانستان به صورت عملی به تسلط دوباره طالبان بر افغانستان واکنش نشان داده اند. این کشورهای سکولار که زمانی جزء امپراطوری شوروی سابق بودند اکنون تلاش می کنند روابط اقتصادی و سیاسی خود با طالبان را تقویت کنند و کمک به حل بحران انسانی در افغانستان را در رأس منافع خود قرار داده اند. براساس گفتمان رسمی، اسلام طالبانی نمی تواند سکولاریزم ریش دار آسیای مرکزی را به چالش بکشد. طالبان اما در رسانه های اجتماعی کشورهای آسیای مرکزی به عنوان یک «ضد مدل سیاسی» به تصویر کشیده شده است، موردی که در کشورهایی با آزادی گفتمان بیشتر و کشورهایی که حکومت هایشان به صورت بازتر با طالبان مقابله می کنند، با استقبال مثبت تری روبرو می شود. این مساله شکل گیری نوعی هویت الهام گرفته از اسلام گرایان را آشکار می سازد که به سختی می توان توسط سرکوب و سانسور آن را متوقف ساخت.

سرعت فتح افغانستان توسط طالبان در اوایل تابستان سال 2021 میلادی و تصرف کابل در ماه آگوست سال گذشته بدون هیچ مقاومت خاصی کشورهای آسیای مرکزی را متعجب ساخته است؛ ترکمنستان، قرقیزستان و به ویژه ازبکستان از قبل تماس هایی در حد نمایندگان جناح سیاست خارجی طالبان داشتند. کشورهای آسیای مرکزی افغانستان اما در مقایسه با بازیگران غرب که در فغانستان فعال بودند اطلاعات دقیق کمتری در مورد استراتژی نظامی طالبان و ساختارهای درونی این گروه داشتند.

اینکه کشورهای آسیای مرکزی بلافاصله پس از تسلط دوباره طالبان بر افغانستان تصمیم گرفتند به صورت عملی وارد تعامل با امارت اسلامی شوند در همین راستا قابل توجیه  است. از میان همسایگان آسیای مرکزی افغانستان، تنها تاجیکستان بود که با  کمک روسیه استحکامات نظامی خود را در مرز با افغانستان تقویت کرد چون احتمال حملات از سوی ملیشه های طالبان را می داد. برای دو کشور ازبکستان و ترکمنستان چنین تهدیدات امنیتی نقش فرعی را ایفا می کرد و قزافزستان و قرقیزستان طالبان را یک خطر فوری به حساب نمی آوردند.

ازبکستان و ترکمنستان به طور ویژه و قزافزستان به طور کل منافع اقتصادی قوی در افغانستان دارند. این کشورها به تجارت و توسعه زیرساخت ها برای انتقال کالاها به افغانستان و دیگر کشورها از طریق افغانستان وابستگی دارند.  توسعه پروژه های «خط آهن مزار شریف-کابل-پیشاور»، «شبکه برق ازبک-افغان» و «لوله گاز ترکمنستان به هند از طریق افغانستان و پاکستان(تاپی) برای دو کشور ازبکستان و ترکمنستان از اهمیت خاصی برخوردار است. حکومت های این دو کشور به این درک با طالبان رسیده اند که همکاری مستلزم مصون ماندن مرزهای ملی مربوطه می باشد. تاشکند و عشق آباد اطمینان دارند که طالبان از نفوذ شبه نظامی گری اسلامی به خاک این کشورها جلوگیری می کند، حال این شبه نظامی گری چه از جنس خود طالبان و چه از نوع دیگر گروه های تروریستی باشد. این دو کشور با این حال تدابیر نظامی لازم برای حفظ مرزهای خود و دور نگاه داشتن طالبان را نیز سنجیده اند.

چالش های اسلام گرایان

تهدید گروه های جهادی اسلامی به ویژه برای حکومت های سکولار آسیای مرکزی که رابطه سختی با اسلام دارند، مهم ارزیابی می شود. این دین عنصر ابتدایی فرهنگ های ملی در منطقه محسوب می شود و ارزش های مسلمان و مفاهیم اخلاقی به ویژه در ارتباط با هنجارهای لیبرال-جهانگرایی جهانی، اساس هماهنگی و انسجام اجتماعی قلمداد می گردد. حاکمان کشورهای آسیای مرکزی به ویژه در تاجیکستان و ازبکستان اما با عواملی مواجه شده اند که خواستار وزن بیشتر برای  مفاهیم اسلامی نظم و قانون می باشند. گروه ها و جریان های اسلامی قبلا چه به صورت مسالمت آمیز و چه خشونت آمیز برای تاسیس حکومت اسلامی جنگیده اند. اما هر دو کشور موفق شدند با توسل به سرکوب و کنترل سفت و سخت اسلام گراها را از خاک خود یا بیرون یا خنثی نمایند و اجازه تصرف جغرافیا را به آنها ندهند. طرفداران این جریان های اسلامی اما به دیگر گروه ها و نهادهای اسلامی در خارج از تاجیکستان و ازبکستان به شمول «امارت اسلامی طالبان در دور اول(1996 تا 2001)، حکومت اسلامی(داعش) در سوریه و عراق(2013 تا 2017) پیوستند. تعداد جنگجویانی که از کشورهای آسیای میانه به ویژه تاجیکستان و ازبکستان به داعش پیوسته بود در حدود پنج هزار نفر برآورد می شد.

با پاک شدن میدان دینی از رقبای اسلام گرا، حاکمان تاجیکستان و ازبکستان با مشکلات کمتری در ارائه تفاسیر دینی مواجه شدند: ازبکستان توانست در اوایل دهه 1990 میلادی «جنبش اسلامی ازبکستان» را از خاک خود اخراج کند و تاجیکستان نیز موفق شد در سال 2015 میلادی «حزب احیای اسلامی» را متوقف سازد. از آن زمان به بعد، مذهب سنی حنفی در تاجیکستان تطبیق می شود، اسلام حنف با اصول سکولاریزم که از سوی نخبگان سکولار و مذهبی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق پایه گذاری شده بود سازگاری بیشتری دارد.

منبع: SWP

مترجم: حفیظ الله رجبی