بحران اقتصادی ایران و پاکستان به افغانستان ضربه زده‌است
در جریان سه ماه اخیر، ارزش پول افغانی در برابر دالر امریکایی به بالاترین حد در 19 سال گذشته رسیده و نرخ مواد خوراکی و ساختمانی نیز افزایش چشمگیر داشته است.
شرایط مالی افغانستان وابسته به نرخ دالر است. معاملات کلان اقتصادی از جمله قراردادهای کلان دولتی، خرید خانه و زمین با دالر صورت می‌گیرد. کمک‌های صدها میلیارد دالری ایالات متحده امریکا و شرکایش به افغانستان در دو دهۀ اخیر، دالر را به مهمترین «ارز» در افغانستان تبدیل کرده است. با این حال، حقوقِ قشر متوسط، به خصوص کارکنان دولت و معاملۀ پولی در بازار، با پول افغانی است. درامدهای قشر متوسط ثابت است و حتا کاهش یافته، نرخ بیکاری بالا رفته و اما نرخ کالا به ویژه مواد خوراکی به گونۀ روزافزون افزایش یافته است.
افغانستان به عنوان یک کشور مصرفی، بیشترین واردات را از دو کشور همسایۀ ایران و پاکستان دارد. پس روی کارآمدن حکومت وحدت ملی، برهم‌خوردن مناسبات کابل _ اسلام‌آباد و گشایش بندر چابهار، افغانستان به یکی از بازارهای جدی برای اقلام صادراتی ایران تبدیل شد. میزان روابط بازرگانی افغانستان با ایران به بالاتر از 3 میلیارد دالر می‌رسد که بخش اعظم این رقم را اقلام وارداتی تشکیل می‌دهد. به دنبال تشدید تحریم‌های امریکا علیه ایران، جمهوری اسلامی ایران، پالیسی مالی خود را عوض کرد و در معاملۀ اقتصادی با بازگانان، دالر را جای‌گزین تومان ساخت.
پس از بالاگرفتن تنش‌ها در روابط واشنگتن- تهران، مقامات کابل به‌خوبی از تبعات تحریم‌ها آگاه بودند. به همین دلیل، کابل تلاش ورزید که ایالات متحده امریکا را قانع سازد که روابط بازرگانی افغانستان و ایران را از تحریم‌ها «مستثنا» قرار دهد. ایالات متحده با درک آسیب‌پذیری و شکننده‌گی اوضاع سیاسی- اقتصادی افغانستان، بندر چابهار را از تحریم‌ها معاف ساخت. الیس ویلز، معاون وزیر خارجۀ امریکا در امور کشورهای آسیای جنوبی و مرکزی، در سفرش به کابل اطمینان داد که بندر چابهار جز تحریم‌های امریکا نخواهد بود. با این وجود، تحریم‌ها، تأثیر سوء بر انتقال کالاهای بازرگانان افغانستان به خاطر موانع در پرداخت پول از طریق بانک‌های بین‌المللی داشته است.
جمهوری اسلامی ایران، برای کاهش فشارهای مالی، خواستار داوستد و معامله با تجار افغان با استفاده از دالر امریکایی است. به همین دلیل، بازرگانان افغانستان رقم هنگفت دالر را روزانه از طریق مرزها به ایران انتقال می‌دهند. بر بنیاد دستورالعمل بانک مرزی افغانستان، یک مسافر می‌تواند تا 10 هزار دالر را به بیرون انتقال دهد. این کار موجب شده است که یک مسافر با چندبار رفت‌وآمد، ده‌ها هزار دالر را طی دو سه روز از مرز خارج سازد. اکنون، مقامات بانک مرکزی افغانستان، به دنبال تجدیدنظر در رقم قابل انتقال هستند. بانک مرکزی افغانستان با وجود پخش میلیون‌ها دالر به بازار طی چند ماه اخیر، نتوانسته ارزش پول افغانی را در برابر دالر حفظ کند. برخی منابع در بانک مرکزی می‌گویند که برای حفظ ارزش افغانی در برابر دالر در پنج ماه نخست سال 2019 نزدیک به 950 میلیون دالر را به بازار پخش کرده‌اند. پخش این رقم هم نتوانسته جلو بالا رفتن نرخ دالر را بگیرد. در روزهای پسین، یک دالر امریکایی بالاتر از 80 افغانی در بازار تبادله می‌شد. دالر در یک‌دهه و اندی، از 57 به 81 رسید.
ناکامی در کنترل افزایش نرخ دالر و کالاها در بازار، سبب شد که کابل تصمیم به بستن یگانه بانک وابسته به جمهوری اسلامی در کابل بگیرد. به تازه‌گی بانک مرکزی درِ «آرین‌بانک»، را بست. آرین بانک متهم است که در قاچاق دالر به ایران و نابسامانی اقتصادی در بازار ارز افغانستان نقش داشته است.
با وجود تلاش‌های کابل به‌خاطر کاهش وابستگی به بنادر و بازارهای پاکستان، هنوز هم همسایۀ جنوب – شرقی، بزرگترین شریک اقتصادی افغانستان می‌باشد.
تمرکز سکتور تجارت و اقتصاد افغانستان در چهار سال پسین، کاهش وابستگی مفرط به این دو همسایه بوده است. برای کاهش روابط با این دو کشور، دهلیزهای هوایی با شماری از کشورها به ویژه هند و چین راه‌اندازی شد. روابط ترانزیتی بازرگانی با کشورهای آسیای مرکزی از جمله ازبیکستان، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان و تاجیکستان به طور بی‌سابقه‌یی افزایش یافت. اما با این وجود، کابل نتوانست بی‌نیاز به ایران و پاکستان، بازارهای خویش را کنترل کند.
در بعدداخلی، ابهام در مذاکرات صلح امریکا با طالبان، کسر شدید بیلانس تجارت، رقم پایین تولیدات داخلی و عدم اطمینان به آینده، از عوامل بلندرفتن نرخ دالر می‌باشد.
انتخابات ریاست‌جمهوری در 6 ماه میزان و بحث روی تعیین جدول زمانی خروج نیروهای خارجی، نیز روی بحران مالی و اقتصادی در افغانستان تأثیر خواهد گذاشت.
انیتا احمدی
